Onze taaladviezen

Tekstschrijven is een vak. En bij het schrijven van teksten komen veel taalvragen voorbij. Dit naslagwerk geeft erop antwoord. Het is bestemd voor iedereen die heldere en informatieve teksten wil schrijven en vloeit voort uit onze jarenlange praktijk.

Wat er in 2005 'zomaar' in de spelling is veranderd

In dit hoofdstuk hadden we ook alle regelveranderingen kunnen behandelen die in 2005 niet als zodanig zijn aangekondigd. Maar omdat ze per slot van rekening wel zijn aangekondigd als wijzigingen 'op woordniveau', behandelen we hier alleen veranderingen waarover de Taalunie met geen woord in haar persberichten heeft gesproken, maar die wel gevolgen hebben gehad voor de Woordenlijst.

• bij afbrekingen mogen leenwoorden niet als een samenstelling worden beschouwd, maar moeten ze worden gezien als ongeleed woord

Deze regel stond niet in de Leidraad van 2005 vermeld, maar is wel doorgegeven aan woordenboeksamenstellers. De idee erachter is dat niet iedereen weet dat een bepaald leenwoord uit een andere taal is ontleend. Zo is diagnose in het oud-Grieks een samenstelling van dia en gnose. Maar omdat niet iedereen dat kan weten, zo is de redenering, gebruiken we de normale afbreekregels, met als resultaat dat diagnose nu wordt afgebroken als diag-nose. Over samenstellingen van Griekse en Latijnse herkomst rept deze Leidraad dan ook met geen woord, terwijl de Leidraad van Renkema er wel vier keer op terugkomt, in een sectie die als een van de weinige aanzienlijk langer is dan de tekst die deze Leidraad eraan besteedt.

Het wordt merkwaardig als we kijken naar enkele andere resultaten van de bovenstaande afspraak: catas-trofe, illus-tratie. Deze afbrekingen voldoen zo op het eerste gezicht aan de regel die voorschrijft dat de combinaties -st- en -sp- worden afgebroken na de s. Het wonderlijke is echter dat deze regel nog wel in de oude Leidraad staat, maar niet in die van 2005! Want als we de regels uit deze Leidraad toepassen die er wél in staan, zou het afbreekresultaat nog steeds cata-strofe moeten zijn. Van toepassing zijn immers de regel dat we 'op andere plaatsen' mogen afbreken 'als we zo veel mogelijk medeklinkertekens naar het tweede deel brengen' en de regel dat er 'geen verkeerde uitspraak opgeroepen wordt'. Zeker met dat laatste voor ogen zal niemand het zogenaamd ongelede woord catastrofe nog splitsen in catas en trofe. Het lijkt erop dat de Woordenlijstsamenstellers van een afbreekprogramma hebben gebruikgemaakt waar de oude regel voor -st- en -sp- is achtergebleven en de output onzorgvuldig hebben gecontroleerd. 

Het is ook mogelijk dat het programma te veel heeft geleund op de hoofdregel voor het afbreken, die zegt dat we moeten afbreken tussen lettergrepen. Bij medeklinkergroepen van drie of meer op de grens van twee lettergrepen (zonder dat het om samenstellingen gaat) houden we meestal één medeklinker bij de eerste lettergreep en schuift de rest door naar de volgende lettergreep, zoals in bor-stel. Als we diezelfde redenering volgen voor catastrofe en illustratie, krijgen we inderdaad het 'gewenste' resultaat: catas-trofe, illus-tratie. Dat het zo misschien wel heeft gewerkt, blijkt uit een schrijnende fout in de Woordenlijst van 2005. Want hoe kan Frankrijk anders worden afgebroken als Fran-krijk?

• de stam van een uit het Engels ontleend werkwoord bestaat voortaan uit het hele Engelse werkwoord

Dit is een heel andere basisregel dan die in de Leidraad van Renkema. Die gaat uit van het hele Nederlandse werkwoord minus -en. De stam van leasen is dus leas. De vervoegingen van de onvoltooid verleden tijd en het onvoltooid deelwoord luiden dan leaste/geleast of leasde/geleasd, afhankelijk van de manier waarop de taalgebruiker leasen uitspreekt: 'liezen' of 'liesen'. Een uitzondering op de basisregel van Renkema betrof woorden waarvan de uitspraak verandert als de slot-e wordt weggelaten, zoals racen. Het resultaat rac kan immers niet worden uitgesproken als 'rees'. Maar deze uitzondering is niet van toepassing op leas, dat nog steeds is te lezen als 'lies'.

De nieuwe basisregel stelt dat de Engelse helewerkwoordsvorm niet mag worden aangetast: lease blijft te allen tijde lease, ook als stam waarmee moet worden vervoegd. Voortaan schrijven we dus: leasete/geleaset ofleasede/geleased. Het voordeel is wel dat het gros van de taalgebruikers in dit geval niet langer zondigt tegen de spellingsregels, want de meeste mensen schreven al geleased. Overigens net zoals ze gefinished (moet zijn: gefinisht) en gefaxed (moet zijn: gefaxt) schrijven, dus hun redenering erachter (vervoegen alsof het Engels is) blijft onjuist. Ook interessant is de vraag hoe we een woord als bridgen moeten vervoegen als we eerst op zoek moeten naar het Engelse werkwoord. Welk Engelse werkwoord? To bridge?

Deze regelwijziging en de consequentie voor onder meer de vervoeging van leasen staan nergens als zodanig aangekondigd. Het document met veranderde woorden vermeldt wel de omspelling van barbecueën (ook hier blijft het hele Engelse werkwoord intact), maar over de onderliggende veranderingen aan leasen en vergelijkbare werkwoorden rept de Taalunie helaas met geen woord.