Onze taaladviezen

Tekstschrijven is een vak. En bij het schrijven van teksten komen veel taalvragen voorbij. Dit naslagwerk geeft erop antwoord. Het is bestemd voor iedereen die heldere en informatieve teksten wil schrijven en vloeit voort uit onze jarenlange praktijk.

Aanpassingen in de Woordenlijst

Volgens de Nederlandse Taalunie heeft de spellingsactualisering van 2005 tot gevolg gehad dat zo'n duizend woorden in de Woordenlijst een andere spelling hebben gekregen. Een deel daarvan komt voor rekening van de regelaanpassingen die we in het vorige hoofdstuk hebben besproken. Het grootste deel van de veranderingen is echter het gevolg van een consequente doorvoering van bestaande spellingsregels, dan wel een herinterpretatie ervan.

Daarmee wordt rechtgezet wat er in de Woordenlijst van 1995 zo jammerlijk misging. Het bronnenmateriaal waarvan de samenstellers van het Leidse Instituut voor Nederlandse Lexicologie destijds gebruikmaakten - met name krantenpublicaties uit de jaren tachtig - bevatte talloze onjuist gespelde woorden, die schijnbaar ongeredigeerd in de Woordenlijst terechtkwamen. Deze fouten zijn op het eerste gezicht allemaal gecorrigeerd, zodat de discrepanties tussen Leidraad en Woordenlijst tot een minimum zijn teruggebracht.

De spellingsactualisering is tevens aangegrepen om nieuwe woorden op te nemen, zoals e-mailen en sms'en, en daarnaast enkele honderden Surinaamse woorden. Dat laatste is ongetwijfeld het gevolg van de geassocieerde toetreding van Suriname tot de Taalunie. Toch is het totaalaantal woorden drastisch gereduceerd. Dit is met name het gevolg van het schrappen van de talloze samenstellingen met dezelfde woorden die - eveneens schijnbaar ongeredigeerd - de Woordenlijst van 1995 bevolkten.

Alle onderstaande veranderingen zijn kortom het gevolg van het nauwgezet volgen of tot op de letter herinterpreteren van de regels, zonder dat er pertinente regelwijzigingen aan vooraf zijn gegaan:

• diverse inconsequenties tussen spellingen met c en k zijn opgeheven

Het is dus voortaan (half)fabricaat (vergelijk fabricage), Congolees (vergelijkCongo) en predicaat/predicatie. Korinthisch is voortaan met een k (ook in het Grieks) en meibock voortaan met ck (ook in het Duits).

• Franse woorden die gangbaar zijn geworden in het Nederlands, verliezen hun accenttekens, behalve als ze nodig zijn voor de uitspraak

De Taalunie beschouwt de volgende woorden en hun afleidingen inmiddels als ingeburgerd: appel, bohemien, dedain, procedé, protegé, reverence. Een paar woord(groep)en zijn daarentegen teruggebracht in hun oorspronkelijke Franse staat: à propos, réussite, spécialité.

• laatste uitzonderingen op de regel dat samenstellingen aaneengeschreven moeten worden, zijn weggewerkt

Voortaan is het dus gewoon amateurbokser, basaria, langzaamaanactie entapplaats in plaats van amateur-bokser, bas-aria, langzaam-aan-actie entap-plaats. Aan de regel uit de vorige Leidraad die zei dat de taalgebruiker met een streepje een onoverzichtelijke samenstellingen mocht verduidelijken, is in deze gevallen dus geen gehoor gegeven.

• alleen tussen gelijkwaardige delen die naast elkaar worden geplaatst in een samenstelling, gebruiken we een koppelteken

De Woordenlijstsamenstellers hebben aan deze regel zeer streng gevolg gegeven en hem voorbehouden aan woorden als journalist-cabaretier en rood-wit-blauw. Daardoor heeft een lange reeks woorden het koppelteken verloren:fiscaaltechnisch, internationaalrechtelijk, nationaalsocialist, radicaalislamitisch, sociaaleconomisch, christendemocratie en allerlei vergelijkbare samenstellingen. Deze woorden vallen daardoor niet meer onder de regel die zegt dat we een koppelteken gebruiken in een samenstelling die bestaat uit een grondwoord en een bijzondere voor- of nabepaling, zoalsminister-president of directeur-generaal. Ook privé-, dat voorheen als zo’n bijzondere voorbepaling werd beschouwd, schrijven we nu vast: privébezit, privédetective, privévermogen.

• er zijn diverse knopen anders doorgehakt door het onderscheid tussen woordgroep en samenstelling

De volgende woorden en woordgroepen schrijven we voortaan zo: alle drie, biecht horen, blind vliegen, daarbij behorend, dood wanen, er bekaaid van afkomen, eraan toe, haring kaken, in stand houden, ja knikken, ruim bemeten, slecht verlicht, tevoorschijn, terzijde staan, ter zake, tot stand komen, ver verwijderd, voor zover, wijd open.

• het gebruik van koppeltekens in samenstellingen met onder meer de klinkerbotsingen i-i, ij-i en i-ij is herzien

Bij een klinkerbotsing kunnen in een samenstelling de laatste klinker van het eerste deel en de eerste klinker van het tweede deel uitspraakverwarring veroorzaken. In zo’n geval wordt er een koppelteken geplaatst. Dat was nog niet het geval met onder meer de volgende woorden, maar nu wel: groei-impuls, na-ijlen, na-ijver, plooi-ijzer, strooi-jonker. In onder meer de volgende woorden stond ten onrechte een koppelteken: bakkerijingrediënt, partijideologie, rijinstructeur, voogdijinstelling, zijingang.

• de tussen-n-regel is strikt dan wel anders geïnterpreteerd voor diverse woorden, waaronder paddenstoel

Op dit vlak zijn diverse inconsequenties aangepakt, waaronder de bekendste wijziging: paddestoel wordt paddenstoel. Op zichzelf valt daar wel wat voor te zeggen, aangezien paddestoel onder geen van de uitzonderingsregels voor de tussen-n valt. Het eerste deel is immers geen lichaamsdeel (voorwaarde voor uitzondering 4 over versteende samenstellingen zoals kinnebak ofruggespraak), noch is een van de delen niet langer herkenbaar als afzonderlijk woord in de oorspronkelijke betekenis (voorwaarde voor uitzondering 5, voor woorden als bolleboos en flierefluiter). Toch valt de wijziging op, aangezien de Taalunie het handhaven van paddestoel altijd heeft verdedigd als voorbeeld van een versteende uitdrukking.

De volgende woorden verloren hun tussen-n: gazelleoog, gildebroeder (en alle andere samenstellingen met gilde-), juttepeer, koekeboterham, koekebrood, kribbebijten/kribbebijter, spadesteek, wiegetouw, zinnespel. De volgende woorden kregen er een tussen-n bij: bullenbijter, bullenpees, giraffenhals, giraffennek, hartenlap, heiligendag, krabbenscheer, middenklassenauto, middenklassengezin, naar hartenlust, paddenstoel (en alle samenstellingen met paddenstoel-), pierenbad, wiggenbeen.

De regel dat de tussen-n in stand blijft als het eerste deel van het woord al eindigt op -en (en dus eigenlijk geen tussen-n is), had gevolgen voor de samenstellingen met dronken-. Voortaan schrijven we dronkenlap, dronkenman, dronkenmanspraat en dronkenmanstaal.

• talloze aanpassingen aan bekende hoofdletterregels rondom eigennamen, merknamen, aardrijkskundige namen, namen van instellingen en organisaties, het niet-meer-als-zodanig-gebruik van naamgevende personen, namen van heilige boeken en personen en aan het Duits ontleende zelfstandige naamwoorden

De samenstellers van de Woordenlijst zijn nog eens met een stofkam door de lijst gegaan en troffen vele tientallen 'overtredingen' van bovenstaande regels aan. Die zijn stuk-voor-stuk rechtgezet. Zo schrijven we voortaan onder meerbrave hendrik, Vrijheidsbeeld, edwardiaans, hodgkin, sisyfusarbeid, Ertsgebergte, neanderthaler, Anjerrevolutie, Europarlement, Postbankrekening, arbodienst, Stradivarius, Boekenweekgeschenk, Bijbelstudie, Koran, Boeddhabeeld, jezusfreak en übermensch.

• diverse afkortingen zijn inmiddels voldoende ingeburgerd om met kleine letters te worden geschreven

De bestaande regel voor veelgebruikte afkortingen is vanaf nu ook van toepassing op btw, cao, dat, des, ivf, ov en ufo. In samenstellingen en afleidingen gebruiken we nog steeds een koppelteken, behalve als we de afkorting kunnen lezen als letterwoord: btw-tarief, cao-onderhandelingen, datrecorder, desdochter, ivf-behandeling, ov-jaarkaart. 

Tot slot zijn er nog enkele tientallen andere aanpassingen doorgevoerd, waarmee fouten uit de vorige Woordenlijst zijn gecorrigeerd.