Onze taaladviezen

Tekstschrijven is een vak. En bij het schrijven van teksten komen veel taalvragen voorbij. Dit naslagwerk geeft erop antwoord. Het is bestemd voor iedereen die heldere en informatieve teksten wil schrijven en vloeit voort uit onze jarenlange praktijk.

Aanpassingen in de Leidraad

De Leidraad is de bijlage bij de Woordenlijst Nederlandse Taal (het Groene Boekje) die uitleg geeft over spellingskwesties en daarmee in feite de officiële verwoording is van onze spellingsregels. Hoewel het besluit van 1994 uitging van een behoud van spellingsvoorschriften, heeft de Nederlandse Taalunie in 2005 aanleiding gezien om de Leidraad een 'extreme makeover' te geven. De versie van Jan Renkema uit 1995 werd geheel herschreven door de Vlaamse taaljournalist Ludo Permentier. De indeling moest overzichtelijker worden, de tekst bevat daarnaast meer voorbeelden en diagrammen, maar vooral moest het aantal taalkundige termen tot een minimum worden teruggebracht. Daar staat tegenover dat de nieuwe Leidraad aanzienlijk langer is geworden dan die van Renkema.

De regels zelf bleven onaangetast, aldus de Taalunie, op één uitzondering na:

de uitzonderingsregel op de tussen-n-regel die betrekking had op samenstellingen van een dier- en een plantnaam, is geschrapt.

Deze regel, ook wel bekend als paardenbloemregel, zorgde er destijds voor dat paardebloem zonder tussen-n kon voortbestaan. Vanaf 2005 is het echter paardenbloem, rattenkruid en vliegenzwam. De rest van de tussen-n-regel is ongemoeid gelaten.

Toch heeft de volledige herformulering van de Leidraad tot meer veranderingen geleid. De Taalunie presenteert deze als veranderingen 'op woordniveau', die zouden beantwoorden aan de opdracht 'om te zorgen voor grotere gelijkvormigheid'. Enkele daarvan kondigde de Taalunie van tevoren aan onder de volgende algemene noemers:

gebruik van de hoofdletter
de schrijfwijze van afkortingen
de vervoeging van Engelse werkwoorden
de schrijfwijze van verkleinwoorden van leenwoorden uit het Engels en Frans
het aan elkaar, los of met koppelteken schrijven van combinaties uit het Engels
duidelijker onderscheid tussen woordcombinaties die los worden geschreven en samenstellingen die aan elkaar worden geschreven.

In de praktijk pakken deze veranderingen ten opzichte van 1995 als volgt uit:

namen van historische tijdperken krijgen een kleine letter

Voorheen sprak men over de Middeleeuwen of het Pleistoceen, nu dienen we te verwijzen naar de middeleeuwen en het pleistoceen. De nieuwe regel is verwant aan het gebruik van een kleine letter voor kunststromingen: kubisme, impressionisme, jugendstil, art deco. In sommige gevallen vallen kunststromingen namelijk samen met historische periodes, zoals renaissance,barok en romantiek.

aanduidingen van vorstelijke personen, staatshoofden en kabinetsleden krijgen alleen in aansprekingen en in de aanhef van brieven nog een hoofdletter

De formulering die vermeldt dat aanduidingen van voorname personen in hun ‘staatsrechtelijke functie’ een hoofdletter krijgen, is komen te vervallen. Voortaan zeggen we dus niet langer: In Nederland staat de Koningin aan het hoofd van de regering, maar schrijven we in deze gevallen koningin, presidentof minister gewoon met een kleine letter.

namen van bevolkingsgroepen of een lid daarvan krijgen een hoofdletter als ze zijn afgeleid van een aardrijkskundige naam of als het om een specifiek volk gaat

De regel heeft gevolgen voor de spelling van volkeren die geen natievolkeren zijn (zoals Nederlanders, Duitsers, Fransen), maar toch – etnisch gezien – als een volk kunnen worden beschouwd. Denk daarbij aan de Azteken en de Inca’s, maar ook aan Aboriginals, Vikingen of Joden. Let op: we blijven joden met een kleine letter schrijven als we spreken over joden als belijders van de joodse godsdienst. Een overkoepelende term voor etnische groepen die niet op een specifiek volk slaat, zoals indiaan, krijgt geen hoofdletter. De nieuwe regel geldt ook voor samenstellingen en afleidingen van etnische volksnamen:Berberstam, Mayacultuur, niet-Joodverklaring, Vikingschip.

van een woordgroep hoeft het verband in de spelling niet te worden aangetoond en daarom schrijven we die altijd met een spatie, ook in samenstellingen en afleidingen

De woordgroep is een nieuw begrip in de Leidraad en duidt op woordenreeksen die vast bij elkaar horen, zoals 1 april, 8 uur, huis aan huis of ad hoc. Enkele woorden uit de lijst van 1995 zijn nu geïdentificeerd als woordgroep. Hun spelling is veranderd in christene zielen, democratisch socialist, korte golf, militant nationalistisch en nasi goreng – wat in de laatste vier gevallen overigens volkomen begrijpelijk is.

Als de woordgroep begint met een cijfer, worden in samenstellingen en afleidingen de spaties gehandhaafd en volgt de woordgroep als geheel de algemene samenstellingsregel: 1 aprilgrap, 8 uurjournaal. Het hier zo vertrouwde koppelteken verdwijnt dus. Bij woordgroepen die eindigen op een getal of een losse letter, gebruiken we wel een koppelteken – niet binnen de woordgroep, maar alleen om een samenstelling te maken: Formule 1-race, Willem II-stadion, type 2-diabetes, hepatitus B-virus. Zodra we het cijfer uitschrijven, geldt de normale samenstellingsregel: jarenzeventigmuziek, smalachtfilm, toptiennotering.

een eigennaam die uit meer dan één woord bestaat en dus meer dan een hoofdletter heeft, krijgt geen koppelteken meer in een samenstelling of afleiding

Voorbeelden van een ‘eigennaam die uit meer dan één woord bestaat’ zijnEerste Kamer, Middellandse Zee en Rode Kruis. In de vorige Leidraad werden samenstellingen met deze eigennamen behandeld als drieledige samenstellingen. Die kregen ‘een streepje wanneer ze een hoofdletter bevatten of wanneer er interpretatieproblemen kunnen ontstaan’. Daarom schreven weTweede-Kamerlid, Stille-Oceaangebied en Rode-Kruispost. Nu wordt ook de eigennaam die uit meer dan één woord bestaat, beschouwd als een woordgroep. Daarvoor geldt de nieuwe hoofdregel (zie boven): woordgroepen schrijven we met spaties tussen de woorden. Voor samenstellingen en afleidingen geldt hetzelfde, zodat we voortaan Tweede Kamerlid schrijven – in feite net zoals we vaak al straatnamen schrijven: 1e Jan van der Helststraat.

hoofdletters van eigennamen blijven in een samenstelling in stand, waardoor een koppelteken nodig is om de samenstelling te maken

De hoofdletter in eigennamen blijft heilig, vandaar dat we nu geenmedekamerlid, onhollands, sovjetrussisch of transatlantisch schrijven, maarmede-Kamerlid, on-Hollands, Sovjet-Russisch en trans-Atlantisch. Hierdoor komt de spelling van deze woorden dichter in de buurt te liggen van Zuid-Amerikaans en West-Europees, die we in de oude spelling van 1954 nog schreven als Zuidamerikaans en Westeuropees.

samenstellingen met Engelse woorden schrijven we voortaan aaneen

Ingeburgerde leenwoorden (uit het Engels) ontkomen niet langer aan de algemene samenstellingsregel van volledig aaneenschrijven. Dat geldt ook voor drieledige samenstellingen. We schreven al onroerendgoedmarkt, nu schrijven we ook desktoppublishing, intensivecareafdeling, onenightstand, opensourcesoftware, publicrelationsmedewerker, secondopinionaanvraag enworstcasescenario. Overigens is omwille van de ‘leesbaarheid’ het gebruik van koppeltekens nog steeds toegestaan.

woorden met Griekse of Latijnse voorvoegsels (co-, de-, loco-, pre-, pro-, pseudo-, quasi-, re-, semi- en vice-) worden nu als samenstellingen beschouwd en daarom aaneengeschreven

De vorige Leidraad beschouwde de meeste Griekse of Latijnse voorvoegsels als voorvoegsels, die ‘doorgaans’ een streepje krijgen (dat ging overigens niet op voor anti-, co-, des-, duo- en sub-). In de nieuwe Leidraad worden alle woorden met deze voorvoegsels als samenstellingen beschouwd. Het resultaat is dat we de meeste woorden aaneenschrijven, zoals locoburgemeester, prowesters, pseudowetenschappelijk, semiofficieel en viceconsul. Pas als er ‘klinkerbotsing’ optreedt (ook een nieuw begrip in de Leidraad), gebruiken we weer een koppelteken om uitspraakproblemen te vermijden. Het voorheen veelgebruikte trema verdwijnt volledig als hulpmiddel om samenstellingen met klinkerbotsingen aaneen te schrijven: co-existentie, de-escalatie, pre-industrieel, re-integratie.

in ongelede woorden, ofwel woorden waarin het Griekse of Latijnse voorvoegsel niet los kan worden gezien van het grondwoord, wordt een trema toegepast

In schijnbare tegenspraak tot het voorgaande passen we toch soms een trema toe in woorden die beginnen met een Grieks of Latijns voorvoegsel:coördinatie, reünie. Dat komt doordat deze woorden worden beschouwd als ‘ongelede’ woorden (een derde nouveauté in de Leidraad). Coördineren betekent iets als gestructureerd leiding geven, het niet-bestaande co-ordineren zou iets als gezamenlijk orde scheppen moeten betekenen. Een reünie is volgens de samenstellers van de Woordenlijst iets anders dan het ‘hernieuwde verbond’ waarvan in een re-unie sprake zou zijn. Omdat coördinatie en reünieeen eigen betekenis hebben, die los is komen te staan van de samenstellende delen, noemen we ze ongeleed en gebruiken we een trema. Een streepje gebruiken we namelijk exclusief voor ‘gelede’ samenstellingen.

samenkoppelingen, ofwel een woordgroep die één begrip vormt, schrijven we met koppeltekens tussen de delen – behalve buitenlandse samenkoppelingen, waarvan we de spaties of koppeltekens uit hun oorspronkelijke taal overnemen

De ‘samenkoppeling’ is opnieuw een nieuw begrip voor de Leidraad en verschilt subtiel van een woordgroep, die we met spaties ertussen schrijven. Het gaat hier om woordgroepen die in feite één naamwoord of bijwoord vormen: kruidje-roer-me-niet, staakt-het-vuren, kant-en-klaar, laag-bij-de-gronds. Door de introductie van dit begrip hebben de samenstellers van de Woordenlijst de spelling van diverse samenkoppelingen aangepast: alleen-zijn, bon vivant, bric-à-brac, ex libris, hink-stap-sprong, kraantje-lek, Lieve-Heer, mond-en-klauwzeer. Dat heeft ook gevolgen gehad voor samenstellingen met samenkoppelingen als eerste deel: maag-darmkanaal, woon-zorgcomplex, zwart-witfoto.

samenstellingen met in Nederland gebruikelijke Engelse woorden schrijven we aaneen, zoals alle samenstellingen

In de vorige Leidraad werd over Engelse leenwoorden weinig gemeld. Er was wel een uitleg opgenomen over de spelling van werkwoorden van Engelse komaf, maar er ontbrak een uitleg over het vormen van samenstellingen en afleidingen met Engelse woorden. Zo veel mogelijk aaneenschrijven is nu het devies, zolang de Engelse woorden maar ingeburgerd zijn. Dat is wellicht geen regelwijziging als zodanig, maar de praktijk was tot nu toe dat er meestal een koppelteken werd gebruikt: online-applicatie. Dat wordt nu onlineapplicatie, net als leaseauto, eyeopener, publicrelationsbureau en sexappeal. Online enoffline schrijven we vanaf nu ook aan elkaar, nadat ze in 1995 al enigszins anachronistisch als on line en off line in de Woordenlijst waren beland.

als specificatie van de tussen-n-regel schrijven we in afleidingen nooit -en als tussenklank, behalve in sommige gevallen voor de achtervoegsels -achtig, -schap en -dom

De vorige Leidraad beschreef alleen de spellingsregels voor het gebruik van de tussen-n in samenstellingen. In de nieuwe Leidraad vinden we ook een regel terug over afleidingen, die stelt dat we hier juist nóóit een tussen-n mogen gebruiken. Dat heeft geleid tot het woord ideeëloos, analoog aan gedachteloos.

breukgetallen schrijven we voortaan los

In de spelling van 1954 schreven we breukgetallen los: twee derde. Dat veranderde (per ongeluk?) in 1995, maar dat is nu weer teruggedraaid.

afkortingen die zich als letterwoord gedragen, schrijven we in kleine letters en in samenstellingen aaneen

In de Leidraad van Renkema staat erg weinig over afkortingen, behalve dat er 'geen bindende regels' zijn en dat veelgebruikte afkortingen 'doorgaans' kleine letters zonder punten krijgen. Ook op dit terrein zijn daarom nieuwe regels geformuleerd. Een speciale categorie is het letterwoord, ofwel de afkorting waarvan de letters niet meer los worden gelezen, maar als één woord: aids, mavo, vip. In samenstellingen gedragen deze ex-afkortingen zich als gewone woorden: aidsremmer, hifiapparatuur, mavoleerling, sofinummer, vipruimte. Hetzelfde geldt voor verkortingen zoals arbo of nazi, die in samenstellingen terugkeren als arbodienst en nazipropaganda. In afleidingen gedraagt het letterwoord zich voortaan ook als een gewoon woord: havo'er wordt havoër.

Los van de wijzigingen in de Woordenlijst die tot stand kwamen als gevolg van regelaanpassingen, is de spelling van honderden woorden aangepast aan bestaande regels. Daarover leest u meer in het volgende hoofdstuk.